Weleda tussen 1933 en 1945

Weleda, opgericht in 1921, kan terugkijken op een lange en succesvolle geschiedenis. Een deel van deze geschiedenis werd echter overschaduwd door de dictatuur van de Nationaal Socialistische (Nazi) partij in Duitsland en de Tweede Wereldoorlog. Net als veel andere bedrijven hebben we intensief onderzoek gedaan naar de situatie van Weleda en hoe de leiding van het bedrijf in die tijd handelde.

Als antroposofisch georiënteerd bedrijf stond Weleda tijdens de nazi-dictatuur herhaaldelijk op de rand van een productieverbod, nadat de Antroposofische Vereniging op 1 november 1935 in Duitsland werd verboden. Weleda kon alleen in Duitsland blijven produceren omdat het een Zwitsers bedrijf was, en Zwitserland zich neutraal opstelde tegenover nazi-Duitsland.

De historicus Uwe Werner beschrijft in zijn boek Weleda van 1921 tot 1945 (1) over de oprichting van het bedrijf en zijn sociale, ecologische en economische visie. Werner beschrijft de periode van 1933 tot 1945 ook als een tijd van "overleven in een onmenselijke omgeving". Hoewel het bedrijf geen actief verzet pleegde, zou men kunnen spreken van passief verzet, legt de historicus uit. Volgens zijn onderzoek heeft Weleda niet deelgenomen aan het onmenselijke beleid van de nazi-dictatuur.

In 1943 leverde Weleda eenmalig 20 kilo van haar vorstbeschermingscrème aan de Duitse strijdkrachten (1). De levering ging naar het privé-adres van Sigmund Rascher in München. Hij was destijds stafarts bij de Duitse luchtmacht en voerde voor de SS, de elitebewaking van de nazipartij, geheime experimenten uit op gevangenen in het concentratiekamp Dachau. Weleda had geen idee hoe de crème gebruikt zou worden. Rascher onderwierp gevangenen in het concentratiekamp Dachau aan onderkoelingsexperimenten en gebruikte daarbij de vorstbeschermingscrème. Vanwege de geheimhouding was Weleda niet op de hoogte van het gebruik van de crème. Pas eind jaren negentig werd dit ontdekt en toen kwam Weleda er ook achter. Weleda betreurde dit ten zeerste en bood schriftelijk haar excuses aan aan de non-profitorganisatie Children of the Holocaust Campaign. Bovendien stelde Weleda haar bedrijfsarchieven open voor wetenschappelijke analyse, die werd uitgevoerd door de afdeling Geschiedenis van de Universiteit van Bazel. De historici (2) deden grondig onderzoek en concludeerden dat Weleda niet op de hoogte was van de experimenten met de vorstbeschermingscrème.

(1) Zie Uwe Werner, Anthroposophen in der Zeit des Nationalsozialismus, blz. 361.
(2) Prof. Dr. Heiko Haumann, Departement Geschiedenis, Universiteit van Bazel, brief van 15 juni 1998.

Franz Lippert (3), was een meestertuinder die de Weleda-geneesplantentuin in Schwäbisch Gmünd aanlegde en beheerde. In de herfst van 1940 gaf hij zijn baan op na 16 jaar in die functie voor het bedrijf te hebben gewerkt. Vanaf september 1941 was hij belast met experimentele werkzaamheden in de biologisch-dynamische teelt aan het Duitse Onderzoeksinstituut (DVA) in Dachau. De "kruidentuin" van de DVA, zoals hij werd genoemd, werd beschouwd als onderdeel van het concentratiekamp, maar lag buiten het kampterrein. Hij probeerde de situatie van de gevangenen te verlichten. Dit blijkt uit beëdigde verklaringen (4) van voormalige gevangenen na het einde van de oorlog. Lippert bleef in deze functie werkzaam tot maart 1945, waarbij hij zich uitsluitend bezighield met biologisch-dynamische plantenteelt. Volgens onderzoek van historicus Uwe Werner "moet Lippert ook beschouwd worden als getuige van jarenlange blindheid voor het regime, waarvan de onmenselijke aard hem te laat ter ore kwam." (5)  Na de oorlog werd het burgerlijk proces tegen Lippert, gevoerd in het kader van het denazificatieproces in Duitsland, in september 1948 stopgezet met het argument dat hij "helemaal niet beschuldigd" was (6). 
Nadat zijn dienstverband bij Weleda in de herfst van 1940 was beëindigd, was er geen contact meer tussen Lippert en het bedrijf.

(3) Zie Uwe Werner, Anthroposophen in der Zeit des Nationalsozialismus, blz. 330 e.v.
(4) Zie Uwe Werner, Anthroposophen in der Zeit des Nationalsozialismus, p. 332.
(5) Zie Uwe Werner, Anthroposophen in der Zeit des Nationalsozialismus, p. 285.
(6) Zie Uwe Werner, Anthroposophen in der Zeit des Nationalsozialismus (Antroposofen in de tijd van het nationaal-socialisme), blz. 334, noot 122.

De EVZ-stichting steunt projecten die in het reine komen met de geschiedenis, voert campagne voor mensenrechten en zet zich in voor de slachtoffers van het naziregime. Zij werd opgericht in 2000, met als taak herstelbetalingen te doen aan mensen die onder het naziregime dwangarbeid moesten verrichten. Het oprichtingskapitaal werd verstrekt door de Duitse staat en het Duitse bedrijfsleven. Ook Weleda droeg bij aan EVZ, hoewel het bedrijf geen dwangarbeiders in dienst had of zich schuldig had gemaakt aan verwijtbare activiteiten. Weleda sloot zich aan bij de stichting om de gezamenlijke verantwoordelijkheid van het Duitse bedrijfsleven te erkennen voor het onrecht dat tijdens het naziregime was begaan. De reden die de Weleda-directie destijds gaf was: "Weleda AG heeft in haar geschiedenis nooit dwangarbeiders in dienst gehad. Zij erkent echter de medeverantwoordelijkheid van de Duitsers voor het onrecht dat dwangarbeiders tijdens het naziregime in de Tweede Wereldoorlog is aangedaan. Daarom heeft zij zich eind december 2000 met een passende bijdrage aangesloten bij de door het Duitse bedrijfsleven geïnitieerde stichting."

Lees meer over onze 6 beloftes >

Fascisme, antisemitisme, nationalisme en racisme horen niet thuis in ons bedrijf. Onze waarden en onze bedrijfscultuur staan haaks op dergelijke onuitsprekelijke en onmenselijke denk- en handelswijzen. Culturele diversiteit is belangrijk voor ons; het is inspirerend en krachtig. Weleda heeft vestigingen in 22 landen. Wij koesteren respectvolle relaties met alle mensen. Onze kernprincipes, die ons sinds onze oprichting hebben geleid, zijn:

• We denken, voelen en handelen holistisch.
• We nemen verantwoordelijkheid voor onze daden.
• We scheppen vertrouwen door openheid en oprechtheid.
• We werken op een gezonde en efficiënte manier, want economisch succes maakt veel mogelijk. 
• We inspireren mensen voor de kracht van de natuur.

• Werner, Uwe: Anthroposophen im Nationalsozialismus (1933-1945) [Antroposofen in het nationaal-socialisme (1933-1945)], Oldenbourg Verlag, München, 1999. 
• Werner, Uwe: Das Unternehmen Weleda 1921-1945 [Het bedrijf Weleda 1921-1945], 1e druk, Berliner Wissenschafts-Verlag, Berlijn, 2014.
• Heisterkamp, Jens: Schatten der Vergangenheit, Aktion Kinder des Holocaust, http://www.akdh.ch/ps/ps_44Heisterkamp.html 
• Sonntags Zeitung, Arlesheim/Zwitserland: Crème für KZ Weleda bedauert [Weleda betreurt crème voor concentratiekamp], in: Aktion Kinder des Holocaust, http://www.akdh.ch/ps/ps_05.html 
• Antroposofie tegen racisme [Anthroposophy Against Racism].
  ​https://www.anthroposophie-gegen-rassismus.de/
• Stichting Herinnering, Verantwoordelijkheid, Toekomst [Stiftung EVZ - Erinnerung Verantwortung, Zukunft].
  https://www.stiftung-evz.de/start.html https://www.stiftung-evz.de/eng/home.html